برگردان از انگلیسی: نوید قادری
پس از سرنگونی رژیم صدام حسین توسط نیروهای ائتلاف به رهبری امریکا در سال 2003، ایران در نقش مؤثرترین بازیگر خارجی در عراق ظاهر شده‌است. ایران و عراق، کشورهایی با اکثریت جمعیت شیعه هستند که دارای پیوندهای مشترک فرهنگی و مذهبی _در طی قرن‌ها_ و نیز 900 مایل مرز مشترک می‌باشند. جهموری اسلامی ایران، از این مزیت‌ها به منظور نفوذ در عرصه‌های سیاسی، امنیتی، اقتصادی، و مذهبی عراق بهره برده‌است.
ایران به منظور کسب نفوذ در عراق روی سه محور اساسی سرمایه‌گذاری کرده‌است. نخست، اشغال عراق در سال 2003 از جانب امریکا، که بنا به اعتقاد مایکل آیزنشتات: “یک فرصت تاریخی را پیش روی ایران گذاشت تا علاوه بر اعمال نفوذ در عراق، آن کشور را از یک دشمن تبدیل به شریک یا هم‌پیمانی برای خود سازد. ایران و عراق بین سال‌های 1980 تا 1988 درگیر جنگ خونینی بودند که بیش از یک میلیون قربانی برجای گذاشت. تهران، با عبرت گرفتن از چنین تجربه‌ای، تلاش کرده‌است که از بابت اینکه بغداد دیگر هرگز تبدیل به تهدیدی علیه آن نخواهد شد، اطمینان حاصل کند.
محور دوم، خروج نیروهای امریکایی در سال 2011 از عراق بود. نخست‌وزیر نوری المالکی که از حمایت ایران و نیز ایالات متحده برخوردار بود، از خلأ امنیتی بوجود آمده (در پی خروج نظامیان امریکایی) به منظور تاختن علیه رهبران سنی مذهب بهره‌برداری نمود. سنی‌ها از قدرت سیاسی، تضمین‌های اقتصادی و امنیت محروم مانده و به حاشیه رانده شدند. تعمیق این بیگانگی خیزش (موج) جدیدی از افراط‌گرایی را در پی داشت.
محور سوم، ظهور داعش در سال 2014 بود. تهران (در این مقطع) به کمک بغداد شتافت و اقدام به سازماندهی و تقویت گروه‌های شبه‌نظامی موجود و نیز جدید شیعه به منظور تبدیل آنها به یک نیروی نظامی منسجم نمود. بنا به گفتۀ هوشیار زیباری، وزیر سابق امور خارجه و نیز دارایی عراق که در سال 2016 و در ارتباط با اتهام فساد (مالی) استیضاح و از کار برکنار شد،”نفوذ ایرانی‌ها کماکان ادامه دارد”. زیباری در سال 2107 در مصاحبه‌ای با نیویورک‌تایمز، سوء ظن ایران نسبت به روابط او با ایالات متحده را به عنوان تنها دلیل از دست دادن منصبش برشمرد.
از سال 2014 به بعد، مقامات ایرانی ادعاهای تحریک‌آمیزی را در مورد تأثیرشان بر همسایۀ غربی خود مطرح نموده‌اند. علیرضا زاکانی (از نمایندگان اصول‌گرای سابق مجلس ایران) اذعان کرده بود که ایران پایتخت چهار کشور عربی _بغداد، بیروت، دمشق، و صنعا_ را تحت کنترل دارد. علی یونسی، مشاور ارشد رئیس‌جهور ایران حسن روحانی، و نیز وزیر اطالاعات سابق (در کابینه محمد خاتمی) معتقد است “نفوذ ایران در عراق تنها محدود به عرصۀ فرهنگی نیست”. طی یک سخنرانی در سال 2015، او مفهوم “ایران بزرگ” را مطرح نموده و عراق را به‌عنوان “مرکز ثقل میراث، فرهنگ، و هویت ایرانی” توصیف نمود. شایان ذکر است که دیدگاه‌های یونسی همزمان از جانب سیاست‌مداران عراقی و نیز ایرانی مورد انتقاد قرار گرفت. البته، عمده منتقدان ایرانی، آن (دیدگاه‌ها) را به عنوان شواهد بیشتر دال بر نیات به‌قول معروف توسعه‌طلبانۀ تهران به‌حساب می‌آوردند.
تجارت و اقتصاد
ایران از 2003، حجم وسیعی از کالاها را به عراق صادر کرده‌است. تراز بازرگانی بین دو کشور نیز کاملا یک‌طرفه (به سود ایران) بوده است. محمد رضازاده، فرستاده بازرگانی ایران در عراق در دسامبر 2017 اشاره کرده بود که “صادرات ایران به عراق در طول یک دهه گذشته 34 برابر شده است”. وحید گچی، از مسئولین گذرگاه‌های مرزی (مدیر بازارچه مرزی سومار) در 2017 اذعان کرده بود که ” عراق به غیر از نفت، برای همه چیز به ایران وابسته است”. عمده‌ترین صادرات ایران شامل: مواد غذایی، سوخت مایع، پتروشیمی، مصالح ساختمانی، لوازم خانگی، و اتومبیل می باشد.
در چهار سال أخیر (2018-2014)، ایران، چین ، و ترکیه نزدیک‌ترین شرکای تجاری عراق بوده‌اند، البته جایگاه آنها متغیر بودهاست. در سال 2016، ترکیه 22 درصد تجارت خارجی عراق را به خود اختصاص داده‌بود، درحالیکه چین با 20 درصد و ایران با 16 درصد به ترتیب بعد از آن کشور قرار داشتند. عراق، بعد از چین، به عنوان دومین مقصد عمده صادرات غیرنفتی ایران شناخته می‌شود. ناصر بهزاد، فرستاده بازرگانی ایران، در مارس 2018 تصریح کرده بود که “حجم تجارت (سالانه) بین ایران و عراق چیزی بین 5/6 تا 7 میلیارد دلار می‌باشد، که اگر حوزه‌های دیگری نظیر نفت، گاز، توریسم مذهبی، و خدمات مهندسی را نیز به آن اضافه کنیم، به رقمی بالغ بر 12 میلیارد دلار می‌رسد.
در مارس 2018، ایران آمادگی خود را برای گشایش یک خط اعتبار 3 میلیارد دلاری به منظور کمک برای بازسازی عراق اعلام نمود. تهران به خصوص در زمینه زیرساخت‌ها علایق خاصی را از خود نشان داده است. معاون رئیس‌جمهور (ایران)، اسحاق جهانگیری، بر اهمیت اتصال شبکه ریلی دو کشور به منظور” فراهم‌نمودن امکان دسترسی عراق به آسیای میانه و چین، و گسترش راه آهن ایران به تمامی مسیرهای دریای مدیترانه” تاکید کرده بود.
سیاست
ایران روابط نزدیکی را با بسیاری از سیاست‌مداران شیعه عراق _ بخش عمده آنهایی که در اوایل دهه 1980 و در طول دوره جنگ ایران_عراق به ایران پناه برده بودند_ دارد. آنها در صدد جلب حمایت علیه رژیم جنایتکار _تحت سلطه سنی_ حسین بودند. آنها شامل:
- مجلس اعلای اسلامی عراق (ISCI)، یک حزب سیاسی است که در سال 1982 و توسط افراد در تبعید تأسیس شده بود: (مقر) این حزب پس ازسرنگونی رژیم صدام در 2003 به عراق منتقل شد. همچنین، مجلس اعلا توانست در انتخابات پارلمانی سال 2014، از مجموع 329 کرسی، 29 کرسی را تصاحب کند.
- سازمان بدر، که در اصل شبه‌نظامیان ISCI هستند که در سال 2012 از سازمان اصلی منشعب شد؛ این سازمان روابط بسیار نزدیکی با تهران دارد. این سازمان در سال 2014 وارد عرصه سیاست شده و موفق به کسب 22 کرسی پارلمانی شد. رهبر (سازمان) بدر، وزیر حمل و نقل، و یکی دیگر از اعضای سازمان بعدها وزیر کشور شد.
- حزب دعوه که در دهه 1980، در ایران در تبعید به‌سر می‌برد. این حزب در سال 2003 به عرصه سیاست بازگشت. دو نخست‌وزیر، نوری المالکی و حیدر العبادی از اعضای حزب دعوه می‌باشند. ائتلاف سیاسی وابسته به حزب دعوه در انتخابات 2014 موفق به کسب 92 کرسی شد.
- مقتدا صدر، روحانی سرشناس شیعی، روابط توآم با نوسانی ( پرتنش و گاهاً دوستانه) را با تهران داشته‌‌است. شبه‌نظامیان صدر _سپاه بدنام مهدی_ در دهه 2000 و با حمایت ایران، همزمان علیه نیروهای ائتلاف و نیز نیروهای عراقی می‌جنگید. (مقتدا) صدر در سال 2007 به ایران گریخت. صدر، پس از بازگشت به عراق در 2011، از ایران فاصله گرفته و خود را به‌عنوان یک ناسیونالیست معرفی نمود. به‌طور‌کلی، او روابطش را (با تهران) قطع نکرد. جناح صدر‌گرای احرار 34 کرسی را در (انتخابات) 2014 کسب نمود.
اعمال نفوذ در گروه‌های مذکور و نیز دیگران موجب شده تا از این طریق ایران به ائتلاف‌های حاکم و کارگزاران سیاسی (عراق) پیوند خورده و از بابت رویکرد دوستانه بغداد نسبت به ایران اطمینان حاصل کند. در‌همین‌چارچوب، قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران، در مذاکرات سیاسی نیز به مانند عملیات‌های نظامی در عراق، نقشی کلیدی را ایفا می‌کند.
ظاهراً ایران در تلاش بوده که از طریق سرمایه‌گذاری و تبلیغات روی نامزدهای مورد نظر خود به طور مستقیم در (نتایج) انتخابات تأثیر بگذارد. در مارس 2018، وزیر دفاع ایالات متحده، جیمز ماتیس هشدار داده بود که ایران مبالغی را برای رقابت نامزدهای مورد حمایتش و کسب آرا در انتخابات پارلمانی ماه می اختصاص داده است. ماتیس گفته بود: “ما می‌دانیم که آنها هر آنچه را که در توان داشته‌باشند برای تأثیرگذاری در انتخابات انجام می‌هند، که البته این اقدامات خوشایند ما نیست”.
البته همه شیعیان (عراق) نیز با ایران همسو نیستند. معاون رئیس‌جمهور عراق، ایاد علاوی، از مخالفان باسابقۀ ورود ایران در امور عراق بودهاست. او در سال 2017 به خبرگزاری رویترز گفته‌بود ” ایران حتی در فرایند تصمیم‌گیری مردم عراق نیز دخالت می‌کند”. “ما انتخاب مبنی بر فرقه‌گرایی را نمی‌خواهیم. ما خواهان یک پروسۀ سیاسی فراگیر هستیم… ما امیدواریم عراقی‌ها، خودشان و بدون دخالت هیچ قدرت خارجی، انتخاب کنند”.
همچنین، ایران دهه‌هاست که روابط نزدیکی را با دو حزب عمده کورد، حزب دموکرات کوردستان عراق (KDP) و اتحادیه میهنی کوردستان (PUK) حفظ کرده‌است. ایران، همچنین روابط مستحکمی را با احزاب و نیز حکومت اقلیم کوردستان (KRG) پایه‌گذاری کرده‌است.
گروه‌های شبه‌نظامی
در دهه 2000، ایران شماری از گروه‌های شبه‌نظامی_ شامل سپاه مهدی و گروه‌های زیرشاخه آن، و نیز سازمان بدر_ که نیروهای آمریکایی و ائتلاف را مورد هجوم قرار می دادند، حمایت می‌کرد. این (نوع حمایت‌ها)، تکرار مدل حزب‌الله _آموزش، تجهیز، و حمایت مالی گروه‌های شبه‌نظامی بومی وفادار به ایران _ در عراق بود. از میان این گروه‌ها، عصائب اهل حق (AAH)، در سال 2006 و با حمایت سپاه پاسداران تأسیس شد. گروه مذکور، تبدیل به یکی از قدرتمندترین گروه‌های شبه‌نظامی شده و از سال 2011 در عرصه سیاسی فعال شده‌است. در شرایط کنونی، عصائب، شبکه‌ای از دفاتر سیاسی، کلینیک‌های درمانی و مدارس مذهبی در عراق را اداره می‌کند.
پس از آغاز تحرکات گروه دولت اسلامی (ISIS) در 2014 در شمال عراق، زمانی که ارتش عراق متلاشی شده‌بود، ایران و متحدان عراقی‌اش نقشی حیاتی در پشتیبانی از دولت عراق ایفا نمودند. فواد معصوم، رئیس‌جمهور (عراق) و سیاست‌مدار باسابقۀ کورد، در دیدار با علی‌اکبر ولایتی، مشاور ارشد رهبر (ایران) در امور خارجی، در فوریه 2018 گفته بود:”ما هیچ گاه کمک‌های نظامی و انسان‌دوستانۀ جمهوری اسلامی ایران به عراق را در جنگ علیه گروه تروریستی داعش فراموش نخواهیم‌کرد”.
در سال 2014، شمار زیادی از گروه‌های شبه‌نظامی _قدیمی و جدید_ تحت عنوان حشد شعبی (PMF) گرد هم آمدند. در اوایل 2018، شمار نیروهای حشد شعبی رقمی بین 100000 تا 150000 پیکارجو از بیش از 60 تیپ (دسته) تخمین زده می‌شد.
به‌طور‌کلی، اگرچه حشد شعبی تحت (امر) دفتر نخست‌وزیر قرار گرفت، اما شمار زیادی از گروه‌های شبه‌نظامی شیعی در پی منافع (گروهی) خود بوده و از نزدیک با سپاه پاسداران به همکاری پرداختند. برخی از گروه‌ها نیز وفاداری خود را به رهبر ایران، آیت‌الله علی خامنه‌ای اعلام نموده‌اند. روندها حاکی از افزایش نگرانی سنی‌ها از ماهیت فرقه‌ای گروه‌های شبه‌نظامی و نیز وفاداری آنها به تهران می‌باشد. در 2016، رعد الدَهلکی، قانونگذار سنی، در مورد اینکه حشد شعبی این قابلیت را دارد که به “چیزی شبیه سپاه پاسداران ایران” تبدیل شود، هشدار داده‌بود.
علاوه‌بر‌این، گروه‌های شبه‌نظامی مورد حمایت ایران در (عرصه) سیاست نیز ایفای نقش نموده‌اند. سازمان بدر، یکی از قدیمی‌ترین متحدان ایران، در انتخابات 2014 موفق به کسب 22 کرسی شد. در اوایل 2018، (سازمان بدر) خود را برای بهره‌برداری از شکست نظامی داعش (به منظور موفقیت) در انتخابات ماه می آماده می‌کرد. به‌نظر می‌رسید که هادی العامری، دبیرکل سازمان بدر؛ از آنجایی‌که از ائتلاف شبه‌نظامیان طرفدار ایران خود را کاندید کرده بود، بتواند نامزد اصلی پست نخست‌وزیری باشد. در کل، بیش از 500 نفر از اعضای گروه‌های شبه‌نظامی یا سیاست‌مداران وابسته به گروه‌های شبه‌نظامی خود را کاندید کرده بودند.
پیوندهای مذهبی
سالانه میلیون‌ها زائر ایرانی عازم اماکن مقدس شیعیان در نجف، کربلا و سامرا می‌شوند. در پاییز 2017، بیش از دو میلیون ایرانی (مراسم) اربعین را (در عراق) انجام دادند. یک تعطیلی مذهبی که یادآور گذشت چهل روز از عزاداری برای شهادت امام حسین _که در جنگ کربلا در سال 680 کشته شده بود_ می‌باشد.
همچنین، ایران سرمایه‌گذاری کلانی را صرف امکانات توریستی و زیرساخت برای زائران نموده‌است. گفته می‌شود که در سال 2014، (قاسم) سلیمانی دستور ساخت جاده‌ای را در استان دیاله داد که موجب نزدیک‌تر شدن مسافت برای زائران شیعه‌ای که قصد رفتن به مسجد گنبد طلایی (مرقد دو امام شیعیان) را داشتند، می‌شد. سازمان بدر مسئول نظارت بر ساخت (جاده) بود. آن جاده و جاده‌های دیگر با گذر از وسط (استان) دیاله، درکمک‌رسانی به شبه‌نظامیان شیعه در جنگ با داعش نقش مؤثری ایفا نمود. همچنین، آنها (جاده‌ها) دسترسی زمینی ایران به سوریه و لبنان را نیز فراهم نمود.
البته، نفوذ مذهبی ایران در عراق از جانب دیگر مکاتب فکری رقیب (شیعه) با موانعی نیز مواجه بودهاست. “آرام‌ترین” روحانیون شهر مقدس نجف عراق عمدتاً از سیاست‌های پارتیزانی دوری گزیده‌اند. شاخص‌ترین آنها، آیت‌الله العظمی علی سیستانی (هشتادساله) با میلیون‌ها پیرو از سراسر جهان، از حامیان دموکراسی (در) عراق بودهاست. درحالیکه، روحانیون ارشد قم (ایران)، به ترویج اصل “ولایت فقیه” مرحوم آیت‌الله روح‌الله خمینی پرداخته‌اند. به‌طور‌کلی، ایران در ترویج مدل خود از حکومت روحانیون، در عراق، با توفیق چندانی دست نیافته‌است.
اکثر هوادارن پرآوازه ( عراقی مدل حکمرانی ایران) از اعضای گروه‌های شبه‌نظامی شیعه می‌باشند که توسط ایران پشتیبانی و آموزش دیده‌اند. رهبر حرکة الحزب‌الله النجباء، شیخ اکرم الکعبی، گفته بود: در صورتی که رهبر اعلی خامنه‌ای سرنگونی حکومت عراق را یک وظیفه شرعی بداند، آن (حکومت) را ساقط خواهم کرد.
فرهنگ و رسانه
در سال 2003، ایران، العالم _ شبکه تلویزیونی 24 ساعته عربی‌زبان حاوی اخباری از منظر ایران _ را به‌منظور بهره‌برداری از تغییر چشم‌انداز سیاسی (در عراق) راه‌اندازی کرد. به همین‌منظور، ایران یک فرستنده زمینی در نزدیکی مرز را نصب نموده تا مردم بدون استفاده از دیش ماهواره بتوانند به آن دسترسی داشته‌باشند. بنابراین، آن (شبکه) جزو نخستین شبکه‌هایی بود که پس از سرنگونی رژیم صدام عراقی‌ها به آن دسترسی پیدا کردند. موسسه رسانه‌ای دولت ایران (صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران)، ایستگاه (رسانه‌ای) را جهت حصول اطمینان از تناسب محتوای آن با دیدگاه رژیم نسبت به تحولات منطقه‌ای و جهانی اداره می‌کند. گفته می‌شود که ایستگاه‌های تلویزیونی دیگری نیز با پول‌های ایران و با هدف تجسم ایران به‌عنوان حامی عراق راه‌اندازی شده‌اند.
گرت نادا سردبیر وبسایت “ایران باستان” و “اسلام‌گرایان” در مؤسسه صلح ایالات متحده می‌باشد.
