با آمدن پاییز، دانشگاەها باز می‌شوند و گروهی تازە از پذیرفتەشدگان بە دانشگاە می‌روند. رفتن بە دانشگاە برای بیشتر افراد بە معنای تلاش برای تأمین یک شغل و زندگی بهتر در آیندە است. دانشگاە جایی است کە افراد در یک زمینەی معین و محدود تخصص پیدا می‌کنند. از یک دیدگاە جامعەشناسانە نیز، دانشگاە محل گردهمایی شمار انبوهی از جوانان است کە مرحلەای دیگر از اجتماعی شدن ــ تثبیت بیشتر پایگاە شغلی و فکریشان ــ را سپری می‌کنند. دانشگاە برای پوزسیون و اپوزیسیون نیز حائز اهمیت است، زیرا نیروی انسانی دانشگاه ها، دانشجویان و استادان، می‌توانند از طریق افکار و فعالیت‌هایشان در تقویت یا تضعیف قدرت حاکم تأثیر بسزایی داشتەباشند. دانشگاە معتبر در یک کشور یا منطقە نشانەی اینست کە این کشور یا منطقە نیز قدرتمند است. دانشگاەها روارد، پرینستون، ستنفورد، ماساچوست و … کە از جملەی بهترین دانشگاههای جهانند، در کشور امریکا قرار دارند. در ایران نیز بهترین دانشگاەها ــ همچون دانشگاە تهران، دانشگاە صنعتی شریف و پلی تکنیک امیرکبیر ــ در تهران هستند. بیشتر استان‌های فارس‌نشین همچون استان‌های شیراز و اصفهان از بهترین دانشگاەهای ایران برخوردارند. بدین ترتیب می‌شود از جهات مختلف بە اهمیت دانشگاەها نگاە کرد. در این مقالە بە این بحث خواهم پرداخت کە چرا دانشگاەها در مسیر تاریخ بە پیشرفت برخی از کشورها کمک شایانی کردند، ولی در کشورهای دیگر نتوانستند نقش بزرگی در تولید علم، سرمایەی انسانی و سرمایەی مادی ایفا کنند.
دانشگاە و انقلاب صنعتی در اروپا
در فاصلەی قرن ١٦ تا ١٨ میلادی، اروپای غربی و بویژە بریتانیا شاهد یک پیشرفت فکری، علمی و اقتصادی عظیم بود. علم خارج از انجیل و افکار کهن، نتیجەی موشکافی، انجام آزمایش و استفادە از زبان ریاضیات برای توصیف جهان پنداشتە شد. کوپرنیک در لهستان، گالیلە در ایتالیا، دکارت در فرانسە و نیوتن در بریتانیا از جملە اندیشمندان و دانشمندانی بودند کە تأثیر شگرفی در توسعەی انقلاب علمی ایفا کردند. یکی از عوامل اصلی کە موجب تسلط اروپا بر جهان گردید، وقوع انقلاب علمی در این بخش از جهان بود.
استقلال دانشگاەها
بیشتر شخصیتهای علمی کە در انقلاب صنعتی تأثیر گذاشتند، در دانشگاەهای اروپا درس خواندند و تدریس کردند. استقلال دانشگاەهای اروپا از دولت و کلیسا، این فرصت و زمینە را فراهم آورد تا استادان و دانشجویان بە تحقیق و توسعەی علمی بپردازند. بطور مثال در سال ١٢١٥ میلادی، دانشگاە پاریس می‌توانست دانشجو بپذیرد، دانشجو را اخراج کند، بە کسانی مدرک تحصیلی بدهد و رشتەهای دانشگاهی تازە باز کند. تعدادی از دانشگاەهای اروپا همچون دانشگاە پاریس، دانشگاە آکسفورد، کمبریج و سالامانس توانستند فضایی مناسب و آرام را برای محققان و متفکران فراهم آورند تا بدور از نظارت و دخالت دولت و کلیسا بە کارهای علمی خود ادامە دهند. یکی از کارهای مهمی کە این دانشگاەها انجام دادند، تفکیک رشتەهای علمی از رشتەهای فلسفە و آیین بود. در سال ١٥٤٣ میلادی، نیکولاس کوپرنیک کتابی منتشر کرد کە در آن استدلال کردە بود زمین در مرکز جهان نیست، بلکە خورشید در مرکز هستی قرار دارد. همچنین کوپرنیک نشان داد کە زمین و سیارەهای دیگر بە دور خورشید می‌چرخند، نە اینکە سیارەهای کهکشان بە دور زمین بچرخند. اثر کوپرنیک خلاف نظر ارسطو و کلیسای کاتولیک بود کە تأکید می‌کردند در جهانی کە خدا آفریدە، زمین کە محل زندگی انسان‌هاست در مرکز قرار دارد. بعدها گالیلە با اختراع تلسکوپ هرچە بیشتر درستی استدلالات کوپرنیک در مورد هستی را نشان داد. بدین ترتیب علم بە تدریج بە سرچشمە آگاهی و درک جهان تبدیل شد و کلیسای کاتولیک مشروعیت علمی خود را از دست‌داد. دستاوردهای علمی اسحاق نیوتن بویژە قوانین فیزیک او نقطەی پایانی بر هژمونی کلیسا گذاشت و اروپا برای درک و زندگی در جهان بە علوم ریاضیات، فیزیک، شیمی و … اعتماد و تکیە کرد. انقلاب علمی نە تنها بە سرچشمەی درک جهان مادی و فیزیکی تبدیل شد، بلکە بە سرچشمەی شناخت جامعەی انسانی نیز بدل گردید. بطور مثال آدام اسمیت قوانینی را در زمینەی اقتصاد معرفی کرد تا جوامع با تکیە بر این قوانین بە رشد اقتصادی برسند. اما دانشگاە در کشورهای اسلامی در حاشیەی تحصیلات دینی و فقهی بودە و بە چشم تردید بە فلسفە و رشتەهای علمی نگاە شدەاست. بسیاری از علمای اسلامی بر این باور بودند کە علم بە تولید ابهام و تردید می‌پردازد. همچنین چین کە در قرن ١٥ و ١٦ یک قدرت جهانی بود، بە کنترل دانشگاەها می‌پرداخت و وظیفەی دانشگاە در آنجا بە تربیت کادر دستگاە اداری محدود شدە بود. تحصیل در چین برمبنای فلسفەی کنفسیوس بود کە بر نوآوری و رشتەهای فیزیک، ریاضیات، شیمی و … تأکید نمی‌کرد.
چرا بریتانیا بە مرکز انقلاب علمی و صنعتی تبدیل شد؟
بریتانیا اولین کشوری بود کە جامعەی سلطنتی لندن را در سال ١٦٦٠ تأسیس کرد. اعضاء این مؤسسە را اندیشمندان و محققانی تشکیل می‌دادند کە توانستە بودند در زمینەی فکری یا اختراع دستاوردهای ارزشمندی داشتەباشند. کارکرد اصلی این مؤسسە توسعەی “علوم مفید” بود. منظور از علوم مفید این بود کە میان بازار و دانشمندان پیوند معناداری وجود داشتەباشد و علم در خدمت رشد اقتصادی باشد. بە همین جهت در بریتانیا بیشتر بر نوآوری تأکید می‌کردند تا کارهای صرفا فلسفی و تئوریک. اختراع ماشین بخار بدست جیمز وات یکی از دستاوردهای مهم پیوند میان بازار و دانش در بریتانیا بود. ماشین بخار در کشتی، قطار و کارخانەهای پارچەبافی مورد استفادە قرار گرفت و در رشد و پیشتازی بریتانیا بسیار مؤثر بود. همچنین بریتانیا از قانون پتنت (Patent Law) برخوردار بود. این قانون عنوان می‌کرد کە هر فردی کە ایدە یا وسیلەی تازە را پدید آورد، این اثر بە نام او ثبت خواهد شد و سرمایەداران بایستی این محصول علمی را از پدیدآورندەی آن بخرند و سپس مورد استفادە قرار دهند. بریتانیا از طریق قانون پتنت از دستاوردهای علمی پاسداری می‌کرد و دولت افرادی کە بدون اجازەی پدیدآوردنگان از ایدە یا اختراعی تازە استفادە می‌کردند را مجازات می‌کرد. از نظر بریتانیا دزدیدن ایدە و محصول علمی همچون دزیدیدن مال و سرمایەی مردم قلمداد می‌گردید. این دیدگاە قدرت نسبت بە علم باعث شد کە دانشمندان و حتی بازاریان برای نوآوری ترغیب شوند تا از طریق محصول تازەی خود زمینەی ثروتمندتر شدن خود و جامعەشان را فراهم آورند.
نتیجەگیری
یکی از عواملی کە باعث شد انقلاب عملی و انقلاب صنعتی در اروپا رخ دهد، وجود دانشگاەهای مستقل بود. اما دانشگاە در جهان اسلام و چین تحت هژمونی و دخالت دولت و نهادهای دینی و ایدئولوژیکی بود و بە همین جهت زمینەی نواوری و خلاقیت در دانشگاەها کمتر بود. پیشرفت‌های علمی کە دانشگاەهای اروپا بدست آوردند، موجب شد کە اروپا از قرن هجدهم بە بعد بدلیل برخورداری از اقتصاد قوی‌تر و جنگ‌افزار پیشرفتەتر بر جهان تسلط پیدا کند و این هژمونی تا پایان جنگ جهانی دوم ادامە پیدا کرد. وظیفەی اصلی دانشجو در کردستان ایران نیز آموختن، کار علمی و تحقیقی است. دانشجو بایستی ابتدا در دانشگاە در زمینەی سیاست، اقتصاد، رشتەهای مهندسی و … کسب دانش کند و بعدا از طریق تخصص خود بە جامعە و ملتش خدمت نماید.
منبع:
Ways of the World by Robert W. Strayer, published in 2012, chapters 15& 17
درشماره‌ی٦٦٤ روزنامه «کوردستان» منتشر شده است
