مقدمە: ٧٥ سال قبل رئیس‌جمهور کوردستان، پیشوا قاضی محمد با نثار جان خویش، تعهد والای خود بە ملت‌اش را بە منصه ظهور رساند. اگرچە ١٠ فروردین ماە در تاریخ ملت کورد روزی تلخ و فاجعەبار است، اما هم‌زمان الهام‌دهندەی دیگر رهبران حزب دموکرات کوردستان بود تا در راستای آرمان‌های ملی مصمم‌تر راە جمهوری کوردستان و پیشوا را ادامە دهند. شهادت دکتر قاسملو و دکتر شرفکندی، دو تن دیگر از رهبران حزب دموکرات پس از پیشوا و شهادت دیگر اعضای رهبری این حزب خود گواه این واقعیت‌اند.
“کوردستان” در سالروز شهادت پیشوا قاضی محمد و یارانش و بەمنظور کاوش در ابعاد گوناگون شخصیت پیشوا، با کاک عمر بالکی، عضو دفتر سیاسی حزب گفتگویی ترتیب دادە است کە توجە شما خوانندگان را بە آن جلب می‌کند.
شخصیت کاریزماتیک پیشوا (قاضی محمد) با عضویت در کوملەی “ژ-ک” بە بار نشست. چطور شد مؤسسین این گروه از پیشوا خواستند کە بە جمع آنان ملحق شود؟
برای پاسخ بە این سوال بهتر است با توجه بە منابع موجود شرایط آن زمان منطقە بەخصوص مهاباد را ترسیم کرد، آن وقت برایمان آشکار می‌شود بە چە دلایلی کوملەی “ژی-کاف” از پیشوا می‌خواهد بە صفوف آنان بپیوندد و حتی مسئولیت این سازمان را بر عهدە گیرد. در آن ایام بەدلیل حضور ارتش شوروی در شمال و شمال غرب ایران و همچنین حضور ارتش انگلیس و آمریکا در جنوب ایران، بەنوعی خلا حاکمیت مرکزی در بسیاری از نقاط ایران و بەویژە مکریان سبب شد تا حدی آشوب و بی هرج و مرجی بوجود آید و در آن شرایط قاضی محمد بەمنظور حفاظت از شهر ( مهاباد) از یورش عشایر اطراف، مردم را بە محافظت از خود و خانوادەشان و خریدن اسلحە تشویق کرد. قاضی محمد روزانە مردم را در مکانی جمع می‌کرد و درخصوص دفاع از خود آنان را راهنمایی کردە و شب‌ها نیز خود بە سرکشی اماکن نگهبانی می‌پرداخت، این فعالیت‌ها سوای این بود کە روزانە در دادگاە بە حل اختلافات مردم می‌پرداخت. بدین ترتیب در واقع مهاباد و حومەی آن بەکلی تحت نفوذ پیشوا بود و شخصیت پیشوا طوری بود کە حتی روسای عشایر منطقە نیز احترام خاصی برای وی قائل بودند و از تصمیمات وی تخطی نمی‌کردند.
رهبران کوملەی ژ-کاف نیز کە واقف بر این موضوع بودند، پی بردند کە برای ترقی و پیشبرد اهداف کوملە نیازمند فردی همچون پیشوا قاضی محمد هستند کە رهبری کوملە را بر عهدە گیرد و درخصوص این انتخاب نیز اشتباه نکردە بودند؛ زیرا بە محض آنکە پیشوا رهبری کوملەی ژی- کاف را بر عهدە گرفت، نام و فعالیت جمعیت احیای کورد زبانزد مردم شد و، مردم از طبقات گوناگون کوردستان و بخصوص در منطقەی مکریان بە صفوف کوملەی ژ-کاف پیوستند.
پیشوا در مسیر تأسیس جمهوری کوردستان کدام مراحل را طی کرد؟
پیشوا پس از آنکە بەطور رسمی بە عضویت کوملە ژ- کاف درآمد، بەاین نتیجە رسید کە کوملەی ژ- کاف در فعالیت و مبارزەی خود تا حدی در کار سازمانی بخصوص عضوگیری و امور تبلیغاتی، کند و محافظەکارانە عمل می‌کند و این شیوە فعالیت نمی‌تواند پاسخگوی شرایط آن زمان گردد، بە معنای دیگر کوملەی ژ-کاف قادر نبود شرایط ویژەی آن دوران را بە نفع اهداف ملت کورد مدیریت کند. برای همین پیشوا بر مبنای زیرساخت کوملەی ژ- کاف، حزب دموکرات کوردستان را بە شیوەای امرزی بنا نهاد. حزبی کە پیشوا آن را تأسیس کرد دارای برنامە و رهبری مشخص بود و بەشیوەی آشکار بە فعالیت و مبارزە پرداخت و تمامی انرژی و توان خود را صرف تحکیم امور داخلی ملت کورد کردە و در داخل کوردستان بە کار و فعالیت در تمامی زمینەها سیاسی و اجتماعی و هم‌زمان بە مذاکرە با ابرقدرت‌ها بەخصوص اتحاد جماهیر شوروی در منطقە پرداخت. حزب دموکرات کوردستان در چهارچوب حزبی مدرن سعی بر آن داشت کە حقوق ملت کورد در کوردستان ایران را در سیستم جمهوری محقق ساختە و بدین منظور قبل از تأسیس و اعلام جمهوری کوردستان، حزب دموکرات بە رهبری پیشوا، تمامی پیش‌نیازهای یک دولت و سیستم سیاسی و حکمرانی مانند پرچم، سپاە ملی، سرود ملی و سیستم اداری و آموزشی مختص خود را آمادە کردە بود. برای همین در نخستین روز اعلام جمهوری کوردستان (در واقع ٢ بمهن‌ماە ١٣٢٤ خورشیدی) تمامی آن نماد و سمبل‌ها نمایان بودند و پیشوا بە عنوان رئیس جمهور، جمهوری کوردستان در میان حضار بە نطق مشهور خود پرداخت.
پیشوا شخصیتی مذهبی بود، چە چیزی سبب شد کە ملت و میهن را نسبت بە مذهب در اولویت قرار دهد؟
بحث و گفتگو درخصوص شخصیت پیشوا کاری دشواری است، زیرا می‌توان در مورد بسیاری از خصوصیات پیشوا قاضی محمد تحقیقات دانشگاهی انجام داد. منابع موجود در خصوص ویژگیهای پیشوا جملگی بر این مسئلە هم‌نظراند، از زمانی کە پیشوا بە تحصیل پرداختە از تمامی فرصت‌ها بەمنظور یادگیری علم و دانش استفادە کردە و همین علاقەمندی وی بە علم و دانش امروزی تواناییهای وی را بە میزان زیادی وسعت بخشید تا این حد کە از سن نوجوانی بەعنوان مدرس شناختە شود. پس از اتمام تحصیلات فقهی وی نەتنها بەعنوان شخصیتی مذهبی بە امور مسجدی نپرداخت؛ بلکە فعالانە در حوزی اجتماعی بە رسیدگی بە مشکلات مردم مشغول شد.
دغەغەی فکری پیشوا عقب‌ماندگی ملت‌‌ش بود، برای همین از تمامی فرصت‌ها استفادە کرد تا ملت‌اش را بە علم و پیشرفت در آن زمان سوق دهد و بدون چشمداشت بە هر گونە پاداش مادی بە فعالیت در این زمینەها پرداخت. برای مثال بدون گرفتن حقوق ماهیانە از حکومت در آن زمان، مسئولیت ادارەی فرهنگ مهاباد را بر عهدە گرفت، نخستین بیمارستان را در شهر (مهاباد) در ملک شخصی‌اش تأسیس کرد، این در حالی بود کە با سعی و کوشش خود پیشوا، نخستین مدرسە را نیز تأسیس کردە بود.
در رابطە با تبیین شخصیت پیشوا بهترین منبع مجلەی “هەلالە” است کە در شمارەی ٢ خود در سال ١٣٢٥ خورشیدی و در مقالەای می‌نویسد: ” از همان دوران کودکی دارای شخصیتی والا و قلبی رئوف بود، نشانەهای جسارت و شجاعت و از خودگذشتگی در وی نمایان بود، رفتاری عامەپسند داشتە و می‌تواند با تمامی اقشار و طبقات جامعە تعامل داشتە باشد، بەخصوص میهن‌پرستی در رگ و خون وی آمیختە است. وی بسیار علاقەمند بە ترقی، علم و دانش است، بە همین خاطر از اوائل جوانی بە مدت چند سال ریاست اداری فرهنگ مهاباد را بر عهدە گرفت و شئون ملی و میهن‌پرستی را بە نسل جدید آموخت.”
کاک عمر شما طی مصاحبەای با کوردکانال” پیشوا را بعنوان شخصیتی تابوشکن تعریف کردید، در این مورد بیشتر برایمان توضیح دهید؟
این کە می‌گویند پیشوا تابوشکن بود بە این مسئلە بازمی‌گردد کە بە جنگ برخی از آداب و رسوم آن زمان رفتە بود کە مانع ترقی جامعە بودند. در آن زمان علیرغم وجود نظام فئودالی حاکم بودن مجموعەای آداب و رسوم ارتجاعی بر جامعە، پیشوا بدون توجه بە نکوهش و سخنان کنایەآمیز در خصوص اختلاط با افراد خارجی و غیر مسلمان با آنان تعامل و برخورد داشت و از آنان زبان و فرهنگ غربی یاد می‌گرفت. سوای این فعالیت‌های پیشوا در آن زمان نە در ایران، بلکە در خاورمیانە بی‌نظیر بود، مانند: تحصیل اجباری برای کودکان بدون تبعیض جنسیتی، خواندن خطبەی نماز جمعە بە زبان کوردی و استفادە از خطبە بمنظور آگاەسازی مردم و دوری جستن از خرافات و هم‌زمان گسترش احساسات میهن‌پرستی در میان مردم. یا بستر مناسب برای زنان و جوانان بەمنظور ورود بە عرصەی سیاست را فراهم نمود و در این راستا اتحادیەی جوانان و حزب بانوان -کە بعدا بە اتحادیەی زنان تغییر نام داد-را تأسیس کرد. همچنین با در نظر گرفتن و حفظ حقوق اقلیت‌ها چە در سطع ملی و چە در سطح مذهبی، برای مثال تحصیل بە زبان مادری، مشارکت در حکومت و ادارەی کشور و گسترش فرهنگ.
بعد دیگر محبوبیت شخصیت پیشوا دادگاهی و دفاعیات‌اش می‌باشد، نگاە شما نسبت بە این مسئلە چیست؟
پیش از هر چیز ضروریست بگوئیم، براساس مدارک و شواهدی کە اکنون در دسترس است، آن دادگاە فاقد هیچ‌گونە مٶلفەی یک دادگاه عادلانە بود. پیش از هر چیز این دادگاە با توجه بە اینکە کە قضات و دادستان آن همە نظامی بودند، پس در نوع خود یک دادگاە نظامی بود، در حالی کە پیشوا و یارانش هیچ کدام نظامی نبودە و در جبهەی جنگ بە اسارت گرفتە نشدە بودند؛ حتی هیچ ادلەای در دست دادگاە نبود کە پیشوا در زمان زمامداریش بەعنوان رئیس‌جمهور فرمان حملە بە ارتش را صادر کردە باشد، برای همین پیشوا از همان نخست نسبت بە صلاحیت دادگاە اعتراض کردە و اعلام نمود کە این دادگاە فاقد صلاحیت است، زیرا محاکمەشوندگان افراد مدنی هستند و اگر قرار بر دادگاهی این افراد باشد، این در صلاحیت یک دادگاە مدنی است.
اینکە می‌گویند پیشوا دادگاە را محاکمە کردە است، تنها در قالب سخن نیست، بلکە این سندی است تاریخی درخصوص شجاعت و جسارت پیشوا کە در آن زمان و تحت آن شرایط دشوار، سرنوشت خود، برادر و پسر عمویش بە رفتار و تصمیم وی در مقابل افسران رژیم پادشاهی بستگی داشت، اما پیشوا از روز نخست بازداشتش با علم بە اینکە چ سرنوشتی در انتظارشان است، با این حال در هر دو باری کە دادگاهی شدند و در تمامی مدتی کە در زندان بود اظهار عجز نکرد و خواستار عفو نشد؛ بلکە شجاعانە نسبت بە سوگندی کە از نخستین روز اعلام جمهوری کوردستان، در مقابل ٢٠ هزار تن از مردم مناطق گوناگون کوردستان دادە بود وفادار ماند. پیشوا بر این واقف بود این قاضی محمد نیست کە دادگاهی می‌شود، بلکە جنبش آزادیخواە مردم کوردستان را بە محاکمە کشیدە شدە، آرمان و اهداف مردم ستم‌دیدە کوردستان در دادگاهی نظامی بەعنوان جرم قلمداد می‌شود؛ برای همین بەعنوان رهبری،وفادار بە اهداف‌اش در دادگاە و در مقابل افراد شاە ایستاد و شجاعانە از جمهوری کوردستان دفاع نمود.
می‌توانید در این خصوص بە مواردی اشارە کنید؟
برای مثال پیشوا در پاسخ بە دادستان نظامی کە می‌گوید چرا مهاباد را ترک نکردید، پاسخ می‌دهد: نخست بەخاطر تعهدی کە بە ملت خود دادەام کە در میان آنان باشم. ثانیا بدین خاطر کە مانع خونریزی و قتل عام مردم شوم. ثالثا اگر من مهاباد را ترک می‌کردم بسیاری از مردم این شهر و ملت کورد بە جای من کشتە می‌شدند. بهترین مثال برای پاسخ بە این سوأل جدا از مسائلی کە در مورد آن بحث کردیم، می‌توانیم بە سخنان سروان شریفی کە از سوی رژیم پادشاهی بەعنوان وکیل تسخیری برای پیشوا تعیین شدە بود اشارە کنیم. نامبردە در جلسات برگزاری دادگاە فرمایشی شرکت کردە بود، اما نە در اختیار وی بود کە بە مفاد و محتویات پروندەی دادگاە دسترسی داشتە باشد و نە اختیار این را داشت در جایگاە یک وکیل بە دفاعیات خود بپردازد، حتی بەدلیل افشای واقعیت دادگاە مانع از ارتقای درجە نظامی وی شدند، در حالی در آن سال درجەی نظامی‌اش باید ارتقا می‌یافت. وی در سال ١٣٣٥ (پس از ١٠ سال) درخصوص دادگاهی پیشوا اینگونە می‌نویسد: “متأسفم برای مرگ قاضی محمد، این بزرگوار و خردمند در برابر دادگاە با نهایت آگاهی و بدون ترس رفتار می‌کرد. در واقع این وی بود دادگاە را دادگاهی کرد.”
پس بی دلیل نیست کە د. قاسملوو می‌گفت پیشوا گلی بود کە در صحرا رویید؟
این گفتەی شهید رهبر د. قاسملو کە “پیشوا گلی بود کە در صحرا روییدە بود”، با توجه بە شرایط سیاسی و اجتماعی آن زمان جامعەی کوردستان دقیق است، زیرا تا بە اعماق تاریخ بنگریم، شخصیت پیشوا از دیدگاە گوناگون بیشتر برجستە می‌شود، بەخصوص در جامعەی کوردستان نزدیک بە ١٠٠ سال قبل را تصور کنیم علم و دانش بەاین شیوە فراگیر نبود، مدارس نبود، نظام فئودالی با تمامی قوانین نانوشتەاش بر جامعە مستولی بود. جامعەی بین‌الملل برای ملت کورد ناآشنا و کمترین اطلاعاتی نسبت بە خارج از کوردستان داشتند و بسیاری از موضوعات در زمینەی اجتماعی و فرهنگی کە بر جامعەی کوردستان مسلط بودند، اما می‌بینیم کە پیشوا در آن زمان همان طور کە در مورد آن بحث کردیم بە منظور یادگیری زبان بە نکوهش و سخنان کنایەآمیز افرادی کە دارای اعتقادت ارتجاعی بودند اهمیت نمی‌داد و با اشخاص خارجی و غیر مسلمان ارتباط داشت و بە یادگیری زبان‌های فارسی، ترکی، عربی، انگلیسی و روسی پرداخت. وی بە دموکراسی و رای مردم اعتقاد عمیقی داشت و در دنیای سیاست فردی رئالیست بود هیچ‌گاە دنیای ایدەال با واقعیت را یکی نمی‌دانست، همیشە اتحاد و سازش را برای ملت کورد خواستار بود و تمامی سعی‌اش بر اتحاد و وحدت ملی کوردستان بود. علاوە بر این، دەها خصوصات متعدد و دیگر پیشوا را از اشخاص عصر خود جدا کردە است، برای همین د. قاسملو در کتاب “چهل سال مبارزە” می‌خواهد بەمعنای واقعی شخصیت پیشوا را بە نسل‌های آیندە نشان دهد: “شخصیت قاضی محمد نیازمند تحلیل بیشتر است، این بزرگوار در تاریخ ملت کورد مقام و منزلت والایی دارد کە ضروری است جوانان با آن آشنا شوند و آن را الگو و سرمشق خود قرار دهند، هرچند طول عمرش زیاد نبود، اما پیشوا قاضی محمد روشنفکری برجستە بود کە در روزگار خویش در میان ملت کورد بی‌نظیر بود. برغم اینکە وی روشنفکری بلندپایە بود در جامعەی زندگی می‌کرد کە مردم آن دارای دیدگاە عامیانە و فاقد دانش بودند. گلی بود کە در صحرا رویید. با این وجود در میان مردم خودش بود و از درد، رنج، امید و آرزوی آنان مطلع بود. بی دلیل نیست کە در میان مردم کوردستان تا این حد محبوبیت داشت و برای نخستین بار در تاریخ مردم لقب پیشوا را بە وی دادند.
با تشکر از شما کە وقت خود را در اختیار ما قرار دادید.
دست مریزاد کە بە این موضوع مهم پرداختید.
