دولت رانتی به دولتهایی گفته می‌شود که بخش قابل توجهی از درآمدشان را از راه کمکهای مالی خارجی یا از طریق فروش منابع زیرزمینی (بالاخص نفت و گاز) تأمین می‌کنند. کشورهایی همچون عراق، عربستان سعودی، ایران، الجزایر و قزاقستان از جمله کشورهایی هستند که تا حد زیادی به درآمد حاصل از فروش نفت و گاز متکی هستند. مصر و اردن از جمله کشورهایی هستند که به کمکهای مالی خارجی تکیه دارند. درآمد خارجی هنگفت این توانایی را به دولتهای رانتی داده‌است که تاحدی از جامعه‌های‌شان مستقل باشند و بدون توجه به خواست شهروندانشان، برنامه‌های سیاسی و اقتصادی خود را دنبال کنند. همچنین این دولتها از طریق توزیع پول و ثروت میان همه یا برخی از شهروندانشان، برای حفظ قدرت خویش تلاش می‌کنند. از سوی دیگر بیشتر شهروندان دولتهای رانتی، مالیات نمی‌دهند و به همین جهت انگیزه‌ی کمتری برای شرکت در پروسه‌ی سیاسی و بوجود آوردن یک دولت پاسخگو دارند. اگرچه کشورهای صادرکننده نفت در خاورمیانه از سطح توسعه و مشارکت سیاسی متفاوتی برخوردارند، اما همه‌ی آنها از نبود دمکراسی، نسبت بالای فساد و نبود یک دولت پاسخگو رنج می‌برند. در این مقاله نگاهی به برخی از ویژگیهای منفی دولتهای رانتی در خاورمیانه که متکی به صادرات نفت هستند، خواهیم انداخت.
بلای نفت
نفت مایه‌ی بدبختی نیست، ولی استفاده‌ی نادرست دولتها از نفت موجبات بدبختی برخی از کشورها را فراهم آورده‌است. این تفکر که نفت باعث توسعه‌نیافتگی کشورها می‌شود، میان بسیاری از مردم خاورمیانە رایج است. کارشناسان رابطه‌ی معکوس میان برخورداری از نفت و دمکراسی را “بلای نفت” نام نهاده‌اند. بطور مثال رشد تولید ناخالص ملی کشورهای عضو اوپک از سال ١٩٦٥ تا ١٩٩٨، رشد منفی ١.٣% بوده است ولی تولید ناخالص ملی کشورهای کمتر توسعه یافته یا در حال توسعه که درآمد کمتری داشته‌اند، بطورکلی رشد مثبت 2.2% تولید ناخالص ملی بوده است. این نشان می‌دهد که کشورهای عضو اوپک در این سالها اگرچه درآمد هنگفتی از صادرات نفت داشته‌اند، ولی اقتصادشان رکود کرده‌است. البته می‌توان از درآمد نفت به شیوه‌ی درست استفاده نمود. کشورهایی همچون کانادا، نروژ و آمریکا ذخایر نفتی قابل توجهی دارند و در عین حال نیز از یک سیستم سیاسی دمکراتیک و پاسخگو برخوردارند. وقتی از سال ١٩٦٠ به بعد، نفت در نروژ کشف شد، پارلمان این کشور قوانینی را در خصوص نفت تصویب نمود تا درآمد حاصل از فروش نفت در دراز مدت به سود شهروندان تمام شود. بطور کلی پارلمان نروژ از طریق قانون از دسترسی دولت به درآمد نفت و مصرف آن در هر برنامه‌ی اقتصادی و سیاسی جلوگیری نمود. اکنون نروژ براساس معیار سازمان ملل متحد یکی از کشورهایی هست که توانسته است بهترین سطح زندگی و رفاه را برای شهروندان خود تأمین کند. بطور کلی کشورهایی که از نهادهای دمکراتیک بهره‌مند بودند، قبل از اینکه از نفت بهره‌مند شوند، توانسته‌اند از درآمد نفت به درستی استفاده کنند. اما دولتهای رانتی در خاورمیانه از درآمد نفت استفاده نموده‌اند تا قدرت خود را حفظ کنند یا به تعقیب ایده‌ها و برنامه‌هایی دست بزنند که از حمایت مردمی برخوردار نیست. بطور مثال کشور عربستان سعودی در سال ٢٠١٤ بزرگترین خریدار سلاح در جهان بوده است. این کشور تنها در سال ٢٠١٤، ٦.٤ میلیارد دلار را برای خرید اسلحه صرف نموده است. در همین سال کشورهای عربستان سعودی و امارات متحده عربی با هم بیشتر از مجموع کشورهای اروپای غربی برای دفاع نظامی خرج نموده‌اند. همچنین جمهوری اسلامی ایران سالها برای دستیابی به سلاح اتمی تلاش نمود، هزینه‌ی این برنامه‌ی اتمی بالغ بر ١٠٠ میلیارد دلار برآورد شده است. بدین جهت این دولتهای رانتی هستند که مسئول آوردن “بلای نفت” به خاورمیانه هستند.
دولت رانتی و بی کفایتی
بی کفایتی یکی از ویژگیهای اصلی دولتهای رانتی است. درآمد نفت ابتدا موجب تشکیل اقتصادی می‌شود که تولیدکننده نیست، که این هم موجب پدیدآمدن یک دولت فاسد و متعاقبا یک جامعه فاسد می‌شود. در اینجا منظور از فساد اینستکه کسی از درآمدی برخوردار باشد که برای آن زحمت چندانی نکشیده و کاری انجام نداده‌است. همچنین درآمد بالای فروش نفت موجب می‌شود که بخشهای دیگر همچون بخش کشاورزی، بازرگانی، ماشین سازی و … توان رقابت با بخش نفت را نداشته باشند و این بخشها به حاشیه رانده شوند. بدین ترتیب درآمد نفت در دراز مدت موجب پدیدآمدن یک اقتصاد تک محصولی می‌شود و صنعت نفت به بزرگترین بخش اقتصادی تبدیل خواهدشد. دولت رانتی انگیزه‌ی چندانی برای تشویق مردم به تحرک اقتصادی و پدید آوردن یک اقتصاد ملی متنوع و چند محصولی ندارد، بدلیل آنکه از پولهای بادآورده نفت بهره‌مند می‌شود. دولت رانتی با کنترل بخش نفت به سادگی قادر به کنترل کل اقتصاد خواهدبود. دولت رانتی همچنین به توزیع ثروت میان افراد و گروه‌هایی می‌پردازد که حامی دولت هستند. بطور مثال بین سالهای ١٩٦٠ تا١٩٧٠، تعداد زیادی از مردم در کشورهای صادرکننده نفت در خاورمیانە توسط دولتهای رانتی استخدام شده بودند و پول دریافت می‌کردند، بدون آنکه مالیاتی بدهند. بدین ترتیب بسیاری از شهروندان در این کشورها یاد گرفته‌اند که کار نکنند و درآمد داشته باشند. همچنین بر مبنای گزارش سازمان شفافیت بین‌الملل، در سال 2014، عراق، یمن و لیبی از جمله فاسدترین کشورهای جهان بوده‌اند. بدین ترتیب میان درآمد نفت، دولت و جامعه یک رابطه تشکیل می‌شود: از سویی دولت به تولید محصولات نخواهد پرداخت و به درآمد نفت تکیه خواهد نمود و از سوی دیگر جامعه از تحرک اقتصادی بازخواهد ایستاد و به دولت وابسته خواهد شد.
دولت رانتی و فقدان دمکراسی
دولتهای رانتی خاورمیانه از یک سیستم سیاسی دمکراتیک برخوردار نیستند. بطورکلی همه دولتهای رانتی خاورمیانه از تجربه‌ی استعماری رنج برده‌اند و متأثر از دخالتهای خارجی و بالاخص دخالتهای غرب بوده‌اند. این استعمار راه را برای تشکیل سیستمهای تک حزبی و خانواده‌های سلطنتی باز نمود. به همین جهت بسیاری از این دولتها پیش از آنکه به یک دولت رانتی تبدیل شوند، دولتهایی تمامیت‌خواه و غیردمکراتیک بودند. اما دستیابی به درآمد نفت، تمامیت‌خواهی و نظامی‌گری را در میان این دولتها تقویت نموده‌است. عربستان، کویت، قطر و بحرین نمونه‌ی کشورهایی هستند که سیستم سیاسی آنها پادشاهی بود کە بعدها و بویژە پس از افزایش درآمدهای نفتی آنها از دهه هفتاد قرن بیستم به بعد بە دولتهای پادشاهی رانتی تبدیل شدند. دولتهای رانتی در خاورمیانە تلاش می‌کنند تا رأی مردم را بخرند و آنهایی که رأی خود را نمی‌فروشند، سرکوب می‌کنند. دولتهای رانتی نه تنها برای خرید رأی شهروندانشان تلاش می‌کنند، بلکه به خرید حمایت سیاسی و نظامی بین المللی نیز اقدام می‌کنند. همکاری و نزدیکی تاریخی آمریکا و عربستان نمونه خوبی است از اینکه چگونه یک دولت رانتی با بکارگیری قدرت اقتصادی خود می‌تواند اقدام به خرید حامی بین‌المللی نماید. عربستان برای آمریکا هم یک بازار بزرگ فروش اسلحه و هم یک تأمین کننده بزرگ انرژی است. بطور مثال، آمریکا تنها در سال ٢٠١٤، تعدادی جنگنده را به بهای ٦٠ میلیارد دلار به عربستان فروخته‌است. آمریکا در مقابل منافع اقتصادی‌ای که از عربستان بدست می‌آورد، از این کشور حمایت امنیتی، نظامی و سیاسی می‌کند و چشم بر دیکتاتوری و پایمال نمودن حقوق بشر در این کشور می‌بندد.
نتیجه گیری
برخورداری از نفت بطور اتوماتیک و حتمی به فلاکت و بدبختی منجر نخواهد شد، ولی استفاده نادرست از درآمد نفت، موجب فلاکت خواهد شد. دولت رانتی با استفاده از توان اقتصادی خود برای کنترل جامعه و پدیدآوردن شهروندانی منزوی و غیر فعال استفادە می‌کند. همچنین دولت رانتی دولتی باکفایت نیست، چرا که درگیر برنامه‌ریزی و تحرک اقتصادی چندانی نیست. در درازمدت دولتهای رانتی خاورمیانه به سه طریق ممکن است با چالش روبرو شوند: قانون مانع کنترل دولت بر ذخایر نفت و چگونگی مصرف درآمد نفت بشود که این امر در فقدان نهادهای دمکراتیک و یک پارلمان دمکراتیک بسیار دشوار است. دوم، جمعیت کشور آنچنان افزایش یابد که دولت نتواند به خرید رأی مردم بپردازد. به عبارت دیگر توان اقتصادی دولت در مقابل جمعیت کشور تنزل پیدا کند و سوم، بها و جایگاه نفت در بازارهای جهانی کاهش یابد.
منابع:
Angrist, Michele Penner. “Party Systems and Regime Formation in the Modern Middle East: Explaining Turkish Exceptionalism,” published by PH.D. Program in Political Science of the City University of New York, on 2004
Ehteshami, Anushiravan. “Reform from above: the politics of participation in the oil monarchies,”published in 2003 by Wiley on behalf of the Royal Institute of International Affairs
Karl, Terry. “Oil-led Development: Social, Political, and economic Consequences,” published on January 2007 by CODRL Stanford
Gray, Matthew. “A Theory of Late Rentienism in the Arab States of The Gulf,” published on November 2011 by Center for International and Regional Affairs Georgetown University School of Foreign Service in Qatar.
Algazeera Report. “US Confirms $60 bn Saudi Arm Deal,” published on 20 October, 2010
Canada Compete. “What Norway did with its oil and we didn’t,” published on May 16, 2013 on The Global And Mail.
Nagraj, Aarti. “Top 10 Countries with The World’s Biggest Oil Reserves,” published on April 13, 2013 on Gulf Business.
HIS Report. “Saudi Arabia Replaces India as Largest Defense Market for US, IHS Study Says,” published on March 7, 2015 from: http://press.ihs.com/press-release/aerospace-defense-terrorism/saudi-arabia-replaces-india-largest-defence-market-us-ihs-
“Saudi Arabia Becomes world’s top arms importer,” published on March 9, 2015 from: http://www.buzzfeed.com/sheerafrenkel/the-23-most-corrupt-countries-in-the-world#.fc1KZd4NJ
درشماره‌ی٦٥٤ روزنامه «کوردستان» منتشر شده است
